ΕΡΕΥΝΑ - Πού βρίσκεται ο Παράδεισος;

Δύο βιβλία για την ιστορία του εντοπισμού του από παλιούς χάρτες έως σήμερα
Ο παράδεισος κείται στο αόρατο «αλλού». Και όμως, επί τρεις χιλιάδες χρόνια οι άνθρωποι προσπαθούν να τον οραματισθούν, δίνοντάς του μορφή. Και δύο βιβλία τώρα ιχνηλατούν την προσπάθεια αυτή απεικόνισης του φανταστικού. Πώς εντοπίζεται ο παράδεισος στον χάρτη; Για τον σύγχρονο άνθρωπο που τα μάτια του είναι συνηθισμένα στις απλές και λειτουργικές χαρτογραφήσεις δρόμων και συνόρων, το ερώτημα μοιάζει εξωπραγματικό. Οι χάρτες δείχνουν αληθινά πράγματα, όχι φανταστικά. Είναι σαν να ψάχνεις την ευτυχία σε έναν τηλεφωνικό κατάλογο.

Πνευματικός τόπος

Πρώτα, όμως, το Mapping Paradise: A History of Heaven on Earth, του Αλεσάντρο Σκάφι (έκδοση του Πανεπιστημίου του Σικάγο, 400 σελ., 55 δολάρια, εκδ. της Βρετανικής Βιβλιοθήκης, 35 στερλίνες). Ο συγγραφέας ιστορεί την προσπάθεια του χριστιανισμού να τοποθετήσει γεωγραφικά τον παράδεισο και δείχνει ότι για τους παλιούς χαρτογράφους ο παράδεισος δεν ήταν περιοχή του κόσμου, αλλά του πνεύματος. Πάσχιζαν να απεικονίσουν τον χώρο και τον χρόνο με έναν τρόπο που, και σήμερα, είναι ωραίος αν και κάπως συγκεχυμένος. Στους χάρτες τους δείχνουν τον Θεό, την ιστορία, τις ανθρώπινες χαρές και λύπες, τουλάχιστον αυτές που περιγράφει η Βίβλος. Τόπος πραγματικός ήταν και ο Κήπος της Εδέμ, όπως και ο Αδάμ ήταν άνθρωπος αληθινός.

Στους χάρτες τους απεικονίζουν τον παράδεισο με την πίστη και τη φαντασία που αποδίδουν τους γήινους τόπους. Ο κόσμος τους ήταν σαν πιάτο· ο παράδεισος ήταν στην κορυφή ενός βουνού, πέρα από τη θάλασσα, φρουρούμενος από αγγέλους, ίσως κάπου στην Κίνα, στην Αρμενία ή στην Αβησσυνία ή στη Μεσοποταμία. Το βιβλίο, όπως γράφει ο «Εκόνομιστ», εικονογραφεί ωραία (αν και πολλές φωτογραφίες είναι ασπρόμαυρες) τη μετάβαση της Εδέμ από το κέντρο των παλιών χαρτών, στην περιφέρεια και τελικά στο περιθώριο. Η Αναγέννηση και η Μεταρρύθμιση προωθούσαν την αυτοπεποίθηση του ανθρώπου, την πίστη στο εγώ. Και μολονότι επέζησε η πίστη στην παλαιά και αλλού ύπαρξη της Εδέμ, οι περισσότεροι συμφωνούσαν με την άποψη του Μαρτίνου Λούθηρου ότι είχε εξαφανιστεί στον κατακλυσμό. Ακόμη και οι θρήσκοι χαρτογράφοι δύσκολα συνταίριαζαν τα στοιχεία της Βίβλου για έναν τόπο απΆ όπου ξεκινούσαν 4 ποταμοί με τις πραγματικότητες της φυσικής γεωγραφίας. Ο Παράδεισος έγινε όχι μόνο κάτι το άπιαστο, αλλά και το εκτός του κόσμου τούτου.

Βέβαια, και σήμερα ακόμη υπάρχουν εκείνοι στην περιφέρεια του Χριστιανισμού ή στη λαϊκή δημοσιογραφία, που ισχυρίζονται ότι βρήκαν τον Κήπο της Εδέμ. Ισως να μην είναι ο Παράδεισος εδώ και τώρα, όμως ήταν κάποτε.

Την ιστορία αυτή διηγείται ο συγγραφέας επιδέξια από την ουράνια αρχή στο γελοίο τέλος, διανθίζοντας την αφήγησή του με λατινικά, ελληνικά και εβραϊκά ρητά.

Αντίθετα, το άλλο βιβλίο, Paradise: A History of the idea that rules the world, του Κέβιν Ράσμπι (εκδ. Κόνσταμπλ και Ρόμπινσον, 272 σελ., 18,99 στερλίνες), αρχίζει από πολύ νωρίτερα, εκτείνεται πλατύτερα και τελειώνει αργότερα. Είναι μια ευανάγνωστη και ενημερωτική αφήγηση τριών χιλιετιών θρησκευτικής και πνευματικής ιστορίας, όπου εμφαίνονται οι ποικίλοι τρόποι, ευφυείς, ωραίοι, λαθεμένοι ή τρελοί με τους οποίους τα ανθρώπινα πλάσματα προσπάθησαν να ορίσουν τον Παράδεισο, να τον γυρέψουν και τελευταίως να τον δημιουργήσουν.

Η ιδέα προηγείται του Χριστιανισμού ερχόμενη από την αρχαία Βαβυλώνα όπου paradeiza ήταν ένας φραγμένος χώρος προορισμένος για κυνήγι. Η ιδέα της αφθονίας είναι αυτή που διατρέχει όλες τις εικόνες του Παραδείσου και επανέρχεται στη μουσουλμανική ιδέα περί των πλούσιων υδάτων και των νυμφών, μολονότι, καθώς σημειώνει, η λέξη «ουρί» (περσική που σημαίνει νύμφη) μπορεί να είναι λαθεμένη μετάφραση στο Κοράνι αραμαϊκής λέξης η οποία σημαίνει «άσπρη σταφίδα». Για τον Πυθαγόρα, η ευτυχία προέρχεται από τη γνώση, ιδιαίτερα της τάξης και της αρμονίας των Μαθηματικών. Και τούτο λέει κάτι με νόημα. Η τρίτη όμως και σκοτεινότερη ιδέα περί παραδείσου, είναι ότι αυτός σημαίνει τον αφανισμό των απίστων. Πρώτα, εμφανίζεται στην Αποκάλυψη, αλληγορία του ταξιδιού του Χριστιανού προς τη σωτηρία. Χιλιαστικές ομάδες, μικρές μνημονεύουν το κείμενο δείχνοντας ότι μόνο 144.000 άτομα θα σωθούν.

Οι τρεις αυτές ιδέες εμφανίζονται ξανά και ξανά στην ανθρώπινη ιστορία. Η πυθαγόρεια, όταν βρίσκεται σε άνοδο ο πνευματικός και επιστημονικός διαφωτισμός. Περίτεχνα ο συγγραφέας αφηγείται την περίπτωση του Τζον Τρέιντσαντ και του μουσείου του, στο Λονδίνο του 17ου αιώνα, με τη συλλογή θαυμαστών και αξιοπερίεργων στοιχείων από κόσμους της Ανατολής και Δύσης. Και την περίπτωση της επονείδιστης υφαρπαγής του από τον Ελάιας Ασμολ – οι επισκέπτες του Ασμολιανού Μουσείου στην Οξφόρδη, μπορούν ίσως να διαλογισθούν για την αδικία αυτή.